DANE
   HISTORIA
   LUDZIE
   JĘZYK
   KUCHNIA
   TURYSTYKA
   KSIĄŻKI
   FAQ
   SONDA
   INNE STRONY
   WIADOMOŚCI
   ARTYKUŁY
   KAWIARENKA
INNE
   O AUTORZE
SAGA
 

O staroislandzkiej literaturze i jej znaczeniu przy odtworzeniu mitologii Skandynawii

Podobnie jak Irlandia była skarbnicą tradycji celtyckiej, tak Islandia przechowała świadectwa o tradycji Północy napisał G. Turville – Petre. Rzeczywiście, nie można nie docenić roli Islandii w odtwarzaniu pogańskiej religii skandynawskiej, a nawet szerzej – germańskiej.

W opinii St. Piekarczyka, pochodząca z Islandii Edda stanowi główne i najważniejsze źródło Mitologii Germańskiej . Innymi słowy, tradycja najdłużej utrzymuje się na peryferiach.

Historia Islandii zaczyna się w końcu IX wieku, kiedy została   ona zasiedlona przez przybyszy z Północy i, w mniejszym stopniu, Celtów. Nadal niejasne są powody tej migracji na tę odległą wyspę. Przypuszcza się, że rządy Haralda Rudobrodego mogły tu być główną przyczyną. Niechęć do podporządkowania się jego tyranii oraz pragnienie pozostania przy dawnym stylu życia częściowo tłumaczyłyby, dlaczego na Islandii długo utrzymywała się stara tradycja Północy. Islandczycy przyjęli chrześcijaństwo w 1000 roku na drodze pokojowej – uchwałą Althingu. Chroniąc się przed zagrożeniem przymusowej chrystianizacji, w rzeczywistości – choć już nieoficjalnie – zostawili sobie możliwość czczenia dawnych bogów.

 KRÓTKO O ŹRÓDŁACH

Poznanie dawnej religii skandynawskiej nie jest zadaniem prostym, nawet jeżeli jej badacze dysponują większą liczbą źródeł pisanych, niż na przykład ci, interesujący się mitologią Słowian. Dokumenty te nie są nigdy jednoznaczne, a zatem często podlegają rewizjii krytyce. Należy też pamiętać, że interpretacja dostępnych materiałów – czy to archeologicznych czy pisanych – często zależy od badacza, jego narodowości i panującej mody.Istotnym problemem jest również fakt, że pogańscy mieszkańcy Skandynawii prawie nie znali pisma. Posługiwali się wprawdzie alfabetem runicznym, ale tylko do wycinania inskrypcji na kamieniach, metalu i drewnie. Są to wartościowe informacje, jednak zazwyczaj zbyt skąpe. Najstarsze napisy – pochodzące z III–IV wieku – były na ogół bardzo krótkie. Zawierały jedno lub dwa słowa, czasem tylko kilka liter. W późniejszych można już rozpoznać zaklęcia magiczne czy pewną formę poezji. Z końcem okresu pogańskiego inskrypcje zaczęto umieszczać na nagrobkach. Innym cennym źródłem wiedzy są nazwy miejsc – zarówno te z Norwegii, Szwecji, Danii jak i Islandii. Można z nich wnioskować o niemałym znaczeniu niektórych bóstw, jak na przykład Ull czy Hörn, o których praktycznie nic więcej nie wiadomo. Nazwy miejsc pomocne są przy odkrywaniu, jakie pary bogów mogły być czczone razem, jacy bogowie byli popularni w pewnych regionach, ułatwiają sporządzenie mapy rozmieszczenia świątyń, a także rozróżnienie świątyń od bardziej prymitywnych miejsc kultu. Niezaprzeczalnie ważne przy rekonstrukcji dawnych wierzeń są wykopaliska archeologiczne. Pogańskie zwyczaje pogrzebowe odzwierciedlają wyobrażenia ówczesnych ludzi na temat śmierci i życia pozagrobowego. Dzięki nim można prześledzić rozwój form religijnych na terenach Skandynawii – od kultów zwierząt wśród łowców z epoki kamienia, przez kulty płodności i solarne rolników, aż do wierzeń z Epoki Wikingów. O niektórych zwyczajach i wierzeniach Skandynawii można dowiedzieć się od autorów antycznych. Na przykład od Pyteasa z Massalii, który w IV w. p.n.e. opłynął Brytanię i przez Szetlandy dotarł prawdopodobnie do Norwegii. Cezar pisał o organizacji społecznej i religii Germanów, a Tacyt w swojej Germanii uwzględnił również Skandynawów. 

LITERATURA STAROSKANDYNAWSKA

Najbogatszym źródłem do badań nad okresem pogańskim jest literatura staroskandynawska. Niestety, poza manuskryptami napisanymi na Islandii w XIII i późniejszych wiekach, większość z niej nie przetrwała do czasów obecnych. Do XII wieku dzieła literackie były przekazywane w tym kraju drogą ustną. Istniał specjalnie do tego powołany urząd lögsögumadra, czyli recytatora sag i poezji skaldycznej. Do jego objęcia szykowano młodych chłopców w odpowiednich akademiach. Piśmiennictwo w języku staroislandzkim, to z jednej strony inskrypcje runiczne, a z drugiej – rękopisy pisane alfabetem łacińskim, którego zaczęto używać po przyjęciu chrześcijaństwa. W skład literatury staroislandzkiej wchodzi zarówno proza (sagi rodowe, królewskie, biskupie i sagi kłamstw) jak również poezja. Poezję zazwyczaj dzieli się na eddyczną i skaldyczną. Pierwsza z nich zawdzięcza swoją nazwę Eddzie Starszej, w której zebranych zostało najwięcej pieśni tego stylu.

EDDA

W 1643 roku biskup Brynjolf Sweinsson odnalazł pergaminowy, trzynastowieczny rękopis pochodzący z Islandii. Składa się na niego 30 pieśni spisanych ok. 1270 roku na 45 kartach pergaminowych. Księga ta jest odpisem wcześniejszego, zaginionego manuskryptu, o którym nic nie wiadomo. Odkryty przez biskupa Brynjolfa ze Skalholu dokument został umieszczony w Bibliotece Królewskiej w Kopenhadze, gdzie nadano mu nazwę Kodeks Królewski (Codex Regius). Natomiast sam Sweinsson zatytułował ten zbiór Eddą – później dookreślanej Edda Starsza lub Edda Poetycka. Nazwę tę zaczerpnął on z podręcznika poetyki autorstwa Snorrego Sturlsona. Przypuszczał bowiem, że odnalazł oryginał, na którym Snorri oparł swoje dzieło. Niejasne jest znaczenie słowa edda. Być może pochodzi ono od nazwy dworu – Oddi, w którym wychowywał się Snorri albo od słowa odr oznaczającego poezję, twórczość. Inna teoria wywodzi go od mitu o Rigu, który chodził po ziemi i dawał początki rodom ludzi. Jako pierwsze odwiedził małżeństwo Ai i Edda (pradziada i prababkę). Stąd zbiór opowiadający o początkach ludzkości miałby nosić imię Pramatki. Poezja eddyczna charakteryzuje się specyficznym stylem, który odróżnia ją od poezji skaldycznej. Występuje on w trzech rodzajach metrum: fornyrdislag, ljódaháttr i málaháttr. Każdy z nich charakteryzuje się rytmami i aliteracją, czyli zgodnością początkujących spółgłosek lub dowolnego nagłosu samogłoskowego. Fornyrdislag – najczęściej spotykany – składa się z ośmiowersowych strof, w których każdy wers ma dwa główne akcenty i dwa słabe. Ijódahátt – z sześciu wersów, czasem siedmiu, gdzie wersy 1 i 2, podobnie jak 4 i 5, stanowią parę, natomiast 3 i 6 mają własną aliterację. W málaháttr wersy składają się z dwóch pięcioczłonowych półwersów, a strofa ma 4 wersy. Pieśni tworzące Eddę dzielą się na dwie zasadnicze grupy: pieśni o bogach (mitologiczne), i pieśni o bohaterach, takich jak Sigur, Helgi, Ermanaric. Rozróżnienie na pieśni mitologiczne i heroiczne nie jest dostatecznie ostre, gdyż niektórzy bohaterowie mieli boskie pochodzenie. Pieśni mitologiczne dają nam szeroki obraz świata bogów i ich historii, opisują ich charakter i relacje między nimi. Natomiast z pieśni o bohaterach możemy dowiedzieć się więcej o ówczesnych stosunkach międzyludzkich, zwyczajach, wierzeniach i zabobonach. Wszystkie pieśni Eddy mają olbrzymią wartość przy rekonstrukcji mitologii skandynawskiej. Jednak muszą być przyjmowane z pewną ostrożnością, gdyż często brakuje między nimi logicznych zgodności – zwłaszcza w księdze Wieszczba Wölwy (Völupsá), w której zawarty jest cenny dla badaczy opis początków świata i człowieka, młodości bogów i ich walki, a także ich zmierzch (Ragnarök). 

Poezja skaldyczna

Nazwa tej poezji pochodzi od słowa skáld (skald) oznaczającego poetę czy kogoś, kto opanował sztukę układania wierszy. Dla jej twórców ważniejsza była forma, a nie sama treść. W odróżnieniu od Eddy, która w całości jest anonimowa i opowiada o bogach i bohaterach w zamierzchłych czasach, poezja skaldyczna jest tworzona przez znanych, przynajmniej z imienia, poetów, a jej tematem przeważnie jest współczesna autorom historia. Twórczość ta miała na ogół charakter dworski. Skald, przebywając na dworze konungów (staronordyckich książąt) i jarlów, improwizował wiersze wychwalające ich czyny i sprawiedliwe rządy. Upamiętniał on również ważne bitwy albo poniżał przeciwników itp. Poezja skaldów charakteryzuje się bardzo wymyślną poetyką, wyróżniającą się na tle ówczesnych europejskich technik złożonością form stroficznych, obrazowaniem opartym na mitologii oraz specyficznymi rodzajami metafor (kenningów). Większość wierszy to sześciozgłoskowce o trzech dowolnie rozmieszczonych akcentach. Wśród licznych sposobów metrycznych stosowanych w poezji skaldycznej najbardziej popularnym był rym rycerski – dróttkvćtt. Były to ośmiowierszowe strofy, z których każda tworzyła dwie półstrofy lub dwa czterowiersze. W swojej poezji skaldowie stosowali między innymi: hejtami, czyli poetyckie synonimy używanych w mowie codziennej rzeczowników oraz kenningi – rodzaj metafory, zbudowanej z przynajmniej dwu rzeczowników. Większość kenningów oparta była na mitologii (i z jej pomocą mogła być wyjaśniana - np. zwycięskiego wojownika określano „niszczycielem głodu wilków”), dlatego mają one ogromne znaczenie przy potwierdzaniu pewnych wątków mitycznych spisanych prozą. Skaldowie tworzyli przez około 400 lat – od pierwszej połowy IX do XIII wieku. Niestety tylko drobna część z ich poezji zachowała się. Ta, która ocalała, przetrwała w dziele Snorriego i w sagach królewskich, gdzie była we fragmentach cytowana.

HISTORIOGRAFIA

W średniowiecznej Skandynawii bardzo rzadko spisywano kroniki historyczne. Jedynie Islandia odbiega od tego wizerunku. Pierwsze kroniki powstały w tym kraju już pod koniec XI wieku. Najstarsza znana nam, choć zagubiona, została napisana po łacinie przez Sćmunda Sigfússona (1056-1133), a opowiadała o królach norweskich. Ksiądz Ari Ţorgilsson (1067-1148) był pierwszym, który pisał po islandzku. W jego ocalałej Ísledingabók można znaleźć krótką historię kraju od początku zasiedlenia aż po czasy, w których żył. Landnámabók Landnámabók – Księga Zasiedlenia, jest szczegółową historią pierwszych osadników. Prawdopodobnie została napisana przez Ariego Ţorgilssona, choć wersje, które ocalały pochodzą z XIII i późniejszych wieków. Landnámabók jest bardzo cennym źródłem wiedzy o życiu społecznym i religijnym ówczesnych Islandczyków. W jednym z manuskryptów znajdują się początkowe zdania pogańskiego prawa z 930 roku. Dotyczą one organizacji świątyń, kompetencji godiego (głównego kapłana), składania ofiar oraz form przysięgi składanej w imieniu Freyra, Njörđa czy innych ważnych bogów. Zawierały również przestrogę, żeby nikt w statku ozdobionym smoczą głową nie próbował przekroczyć brzegów wyspy, gdyż naraża się tym na walkę z duchami – strażnikami. Sagi 
Wśród sag islandzkich wyróżniamy sagi rodowe, królewskie, biskupie i sagi kłamstw. Do dopełniania obrazu wierzeń pogańskich Skandynawów najistotniejsze są sagi rodowe. Większość z nich została napisana w XIII wieku, a opowiadała o życiu Islandczyków w X i w początkach XI wieku. Ocena ich autentyczności i wartości dla rekonstrukcji mitologii podzieliła badaczy. Przez wiele lat uważano, że były one tworzone w tym samym czasie, co wydarzenia, o których opowiadały. Przekazywane ustnie bez żadnych zmian aż do momentu spisania, nie zatraciły swojej wiarygodności. W kolejnych latach badacze zaczęli traktować sagi jako produkt trzynastowiecznego ruchu literackiego. Skłaniali się oni do twierdzenia, że wydarzenia zawarte w sagach są fikcją, a wyobrażenia ich autorów o pogańskich wierzeniach były oparte na spojrzeniu chrześcijańskim. To skrajne stanowisko nie wydaje się do końca słuszne, gdyż w poezji skaldycznej znajdują się aluzje o ocalałej tradycji pogańskiej. Poza tym, przynajmniej niektóre sagi, oparte są na streszczeniach historycznych spisanych na początku XII wieku, kiedy pamięć o Okresie Pogańskim była jeszcze żywa. W zasadzie poszczególne sagi powinny być omawiane oddzielnie, ponieważ inny cel przyświecał ich autorom przy ich tworzeniu, innymi posługiwali się oni metodami a także opierali się na różnych źródłach. W niewielu, jednak, możemy znaleźć relacje o wierzeniach oraz praktykach religijnych. Wyjątkiem jest tu Eyrbyggja Saga, gdzie znajduje się dokładna charakterystyka kultu Ţora wśród pierwszych osadników Islandii, szczegółowy opis świątyni i ofiar w niej składanych. Można z niej też wnioskować o ówczesnych wyobrażeniach śmierci. Tworząc to dzieło autor najprawdopodobniej opierał się na dostępnych mu starszych historiach, poezji skaldycznej i lokalnej tradycji. Być może nie jest dokładny, ale zostawił nam wartościowy obraz życia i wierzeń na Islandii w okresie pogańskim. 

Anna Wojtyńska

Bibliografia SAGA

Kołaczkowski A., 1985, Dwie eddy, TPP-I, Piekarczyk St., 1979, Mitologia germańska, WAiF, Piotrowski B., 1996, Skaldowie islandzcy, TPP-I, 
Turville-Petre E.O.G., 1964, Myth and Religion of the North, London, 
Załuska – Strömberg Apolonia., 1986, Edda poetycka. Saga, saga